Co wikingowie potrafili wyczytać z gwiazd? Nordyckie nazwy gwiazdozbiorów

Rozmieszczenie gwiazd na nocnym niebie dawniej pomagało żeglarzom we właściwej nawigacji. Gwiazda Polarna przez wiele wieków wskazywała drogę marynarzom, podróżnikom i odkrywcom. Z wiedzy astronomicznej korzystali również wikingowie.
Gwiazdozbiory pomagały im w odnalezieniu właściwej drogi na morzu oraz w prognozowaniu pór roku. Okazuje się, że wikingowie mieli również sporą wyobraźnię przy nadawaniu nazw poszczególnym konstelacjom.

Od późnego średniowiecza w większości krajów europejskich gwiazdozbiory nazywano greckimi i łacińskimi nazwami. Jednak okazuje się, że ludność zamieszkująca obszary dzisiejszej Skandynawii również miała swoje „gwiezdne” określenia. Odwoływały się one do zdarzeń z mitologii i do dawnych wierzeń. W jaki sposób wikingowie obserwowali niebo i co widzieli, gdy na nie patrzyli?

W czasach wikingów wiedzę na temat astronomii na ogół przekazywano ustnie. Zapiski na jej temat, które się zachowały, wiele lat później spisali kronikarze, badacze folkloru i historii Skandynawii. Do opisywania zjawisk astronomicznych używano m.in. Eddy Prozaicznej oraz Eddy Poetyckiej, najstarszych zabytków piśmiennictwa z Islandii. To z tych tekstów dowiadujemy się m.in. o tym, że niebo powstało z czaszki olbrzyma Ymira, a gwiazdy to iskry pochodzące z Muspellheim, mitycznej krainy ognia.

Nordyckie nazwy gwiazdozbiorów ściśle wiążą się z mitologią. Na nocnym niebie, zamiast małego wozu, możemy dostrzec „kvennevagn”, czyli rydwan Frei, bogini miłości i płodności. A w miejscu wielkiego wozu wikingowie upatrywali „rydwanu Thora”. Z tym bogiem łączą się również inne opowieści wyjaśniające nazwy gwiazdozbiorów.

Zwłaszcza gdy chodzi o historię związaną z „odmrożonym palcem”, który również znalazł się na nordyckim niebie. Opowieść związana z tym gwiazdozbiorem odwołuje się do historii o żeglarzu-tułaczu imieniem Orwandil. Pewnego razu, gdy olbrzym wędrował wraz z Thorem do Jotunheimen, po drodze przechodzili przez zimną i trującą rzekę Elivigar. Thor wziął Orwandila na plecy, jednak olbrzym nadal dotykał lodowatej wody. Skutkiem przeprawy było odmrożenie sobie palca u nogi. Thor odłupał zmrożony, ogromny paluch Orwandila, a następnie rzucił tym zmrożonym kawałkiem ciała w niebo. Imię Orwandil (w wariancie staronordyckim: Aurvandil) może oznaczać „Gwiazdę Poranną” lub „Jaśniejącego Wędrowca”, czyli gwiazdę Rigel w gwiazdozbiorze Oriona.

Z gwiezdną konfiguracją Oriona wiąże się jeszcze jedna północna interpretacja. Wikingowie mogli widzieć gwiazdozbiór jako „suknię Frei”, a trzy gwiazdy tworzące pas tego greckiego boga w Norwegii i na Islandii nazywano po prostu „rybakami”. W Szwecji ta sama część gwiazdozbioru nazywa się „Kądziela Fryggi”, bogini, która przędła obłoki, wyobrażano ją sobie jako kobietę ubraną w chmury.

Ciekawe jest również pochodzenie znaczenia gwiazdozbioru Woźnicy, który w tradycji nordyckiej funkcjonował czasem pod nazwą „asar bardagi”, co tłumaczy się na „pole bitwy Asów”. Może być to odwołanie do Ragnaröku, czyli zmierzchu nordyckich bogów i ostatecznej bitwy kończącej losy świata.

Zaćmienie słońca to zjawisko, które jednocześnie fascynowało i przerażało ludzi z różnych kultur. W starożytnym Egipcie utożsamiano je z oznaką Boga Re. Wikingowie też starali się wyjaśnić ten fenomen. Według mitologii nordyckiej za zaćmienie słońca odpowiadały dwa konie: Arvakr i Alsvior, które ciągnęły rydwan bogini słońca –Sol. W pogoń za nimi ruszał Sköll, prawdopodobnie dziecko wielkiego wilka Fenrira, który doganiał Sol i następnie ją zjadał, co powodowało całkowite zaćmienie słońca.

Wikingowie w ciekawy sposób tłumaczyli także powstawanie meteorytów. Zjawisko wiąże się z historią węża Jormunganda. Pewnego razu Thor wyruszył na wyprawę, podczas której chciał na dobre pokonać wielkiego gada. Jako przynętę użył głowę wołu o imieniu Himinhrjód, co można tłumaczyć jako „niszczyciel nieba”. Po połknięciu haczyka, Jormungand zaczął ciągnąć przynętę na dno, a Thor rzucił za wężem swój magiczny, mocno świecący młot, który symbolizuje „ogon” tzw. spadającej gwiazdy.

W niektórych opracowaniach można również przeczytać, że Drogę Mleczną utożsamiano dawniej z mitycznym Bifrostem – tęczowym mostem łączącym krainę żywych i umarłych.

Współczesne nazwy gwiazd również odwołują się do nordyckich bogów. Jedną z mgławic (zwaną NGC 2359) nazwano „Hełmem Thora”. Prawdopodobnie dlatego, że była podobna do specyficznego nakrycia głowy nordyckiego boga.

Materiałów dotyczących nordyckich wierzeń związanych z niebem jest bardzo dużo. Na ten temat powstał także szereg publikacji. Jeżeli chcielibyście dowiedzieć się więcej na temat nordyckiego spojrzenia na gwiazdozbiory, te linki mogą okazać się przydatne: Timothy Stephany, Niebo wikingów, Germanic Astrology.